Waar is de erfenis gebleven?

Vaak worden in het kader van erfrecht, vergelijkbare vragen gesteld. In deze reeks artikelen “De meest gestelde vragen in het kader van erfrecht” zullen de advocaten erfrecht van TEN een aantal van deze vragen beantwoorden.

Vraag:

Wat kan een erfgenaam achteraf doen bij (vermoedelijk) financieel misbruik van een oudere?

Antwoord:

Erfgenamen maken het steeds vaker mee: een ouder overlijdt op latere leeftijd en de nalatenschap is beduidend kleiner dan verwacht. Bijvoorbeeld omdat de ouderlijke woning waarop geen hypotheek rustte, enkele jaren geleden is verkocht, maar het banksaldo desondanks vrijwel nihil is. Opvallend genoeg voerde een naaste de laatste jaren voor het overlijden het beheer over het vermogen.

Financieel misbruik van ouderen

Financieel misbruik van ouderen; een actueel thema binnen de erfrechtpraktijk. Volgens onderzoek[1] heeft ruim een op de twintig thuiswonende ouderen te maken met een vorm van mishandeling, met name financiële uitbuiting. Van geheugenproblemen en beperkte zelfredzaamheid aan de zijde van de oudere wordt maar al te gretig misbruik gemaakt. De overheid erkent deze problematiek en rolde enkele jaren geleden een landelijk programma uit. Dat is vooral gericht op preventie, signalering, melding en beëindiging van financieel misbruik. Maar wat als het kwaad al is geschied en de oudere is overleden. Welke juridische mogelijkheden heb je dan als erfgenaam?

In het hiernavolgende behandel ik bovenstaand voorbeeld, waarbij vader overleed, kind A erfgenaam is en kind Y de financiën van vader de laatste jaren beheerde.

Financieel misbruik bewijzen

Allereerst dient A zoveel mogelijk bewijs van de (aannemelijkheid van de) misstanden te verzamelen. Heeft A in dat kader wel recht op informatie over de financiën van vader? Van belang is de positie van A. Als erfgenaam heeft hij al snel recht op informatie. Zo moet een executeur een erfgenaam alle gewenste inlichtingen rond de uitoefening van zijn taak geven. Tegenover een andere erfgenaam/deelgenoot kan A zich beroepen op de redelijkheid en billijkheid om informatie te vergaren of wellicht stukken bemachtigen op grond van bepalingen uit het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. Ook tegenover de eventuele (stief)moeder van A heeft A, als sprake is van de zogeheten ‘wettelijke verdeling’, recht op informatie. Was A (enkel) legitimaris en geen erfgenaam, dan gelden andere regels, maar dan heeft A in ieder geval recht op alle informatie die nodig is om zijn legitieme portie (= zijn wettelijk deel) te kunnen berekenen.

Voor A als erfgenaam is het niet altijd gemakkelijk de gewenste of de juiste informatie boven water te krijgen. Denk aan de vaak beperkte bereidheid van degene die de administratie onder zich heeft en aan de beperkte bewaarplicht van stukken voor banken (7 jaar).

Wacht dus als erfgenaam sowieso niet te lang met actie ondernemen.

Beschikt A op enig moment over informatie zoals bankafschriften, waaruit diverse ongebruikelijke transacties blijken ten tijde van het beheer door Y (denk aan forse overboekingen naar Y met als kwalificatie ‘schenking’), dan loopt A tegen een volgend probleem aan. Hoe toont hij aan dat Y buiten zijn bevoegdheden is getreden, dat vader niet instemde met de overboekingen vanaf zijn bankrekening? Vader leeft niet meer, dus hem kan niets worden gevraagd.

Rekening & Verantwoording

Een belangrijk aanknopingspunt biedt in dat geval een rekening en verantwoording door Y over het gevoerde beheer. In hoeverre is Y verplicht tot een dergelijke rekening en verantwoording?

1. Rechthebbende (vader) en recht op rekening en verantwoording

Er rijst direct een aantal interessante vragen. Mocht vader tijdens leven al een rekening en verantwoording van Y afdwingen? Zo ja, heeft hij dat ook gedaan? En als hij het niet heeft gedaan, waarom heeft hij dat dan niet gedaan?

Van belang is in ieder geval of er in de verhouding tussen Y en vader sprake was van bijvoorbeeld een volmacht of een bewind over het vermogen van vader, een levenstestament of beheer van de administratie volgens afspraken tussen vader en Y. Daaruit kan uitdrukkelijk een rekening en verantwoordingsplicht volgen omdat die bijvoorbeeld schriftelijk is vastgelegd. Zo niet, dan verschilt het per geval of een rechter een rekening en verantwoordingsplicht aanneemt. Voor de volmacht, die in de praktijk vaak tot discussie leidt, werk ik dit nader uit.

Volmachtverlening schept volgens de Hoge Raad op zich geen verhouding op grond waarvan de gevolmachtigde (Y) gehouden is zich te verantwoorden. Wanneer is daar dan wel sprake van? In 2014 formuleerde de Hoge Raad hiertoe een aantal gezichtspunten: ‘(…) Een zodanige verhouding kan voortvloeien uit de wet, een rechtshandeling of ongeschreven recht (…).’ Wat het ‘ongeschreven recht’ betreft, kan op grond van de uitspraak van de Hoge Raad gesteld worden dat voor Y eerder een verantwoordingsplicht geldt als de verhouding tussen Y en vader lijkt op een rechtsfiguur die al in de wet geregeld is en waarvan de wet bepaalt dat er een verantwoordingplicht geldt. Denk bijvoorbeeld aan gemeenschap, opdracht of zaakwaarneming. Is geen sprake van de bedoelde gelijkenis, dan hangt een eventuele verantwoordingplicht sterk af van de omstandigheden van het geval, zoals:

• de redenen waarom het beheer is gevoerd;
• de verhouding die bestond tussen degene die het beheer voerde (Y) en de rechthebbende (vader);
• hetgeen in de relatie tussen partijen (vader en Y) of in soortgelijke gevallen gebruikelijk is of was;
• de mate waarin degene die het beheer voerde (Y), zelfstandig kon en mocht handelen; en
• de mate waarin de rechthebbende (vader) in staat is geweest de handelingen van degene die het beheer (Y) voerde te overzien en voor zijn belangen op te komen.

Stel nu dat het bovenstaande ertoe zou leiden dat vader tijdens leven WEL een rekening en verantwoording van Y had mogen verlangen, maar vader er bij leven NIET om heeft gevraagd. Dan is het (juridisch) interessant waarom vader dat niet heeft gedaan. Was vader kennelijk tevreden met het beheer of kon hij het niet voldoende overzien? Een medisch dossier kan aanknopingspunten bieden voor eventuele wilsonbekwaamheid. Of inzage in het medisch dossier na overlijden van vader tot de mogelijkheden behoort, is van een andere orde, waarbij ook het medisch beroepsgeheim van artsen een rol speelt. Dat gaat echter het bestek van deze blog te buiten.

2. Erfgenaam (A) en recht op rekening en verantwoording

De belangrijke vraag die vervolgens speelt, is of A als erfgenaam van vader, ook een eventueel recht op een rekening en verantwoording heeft met betrekking tot het door Y gevoerde beleid.

“Erfgenaam, let op! Het recht op een rekening en verantwoording gaat in principe niet automatisch op jou over!”

In principe geldt dat het recht om rekening en verantwoording te vragen, alleen bestond – als het al bestond – in de verhouding tussen vader en Y. Dat recht gaat in beginsel niet over op een erfgenaam zoals A!

Dat is alleen anders als vader de rekening en verantwoording tijdens leven al had verzocht maar Y de rekening en verantwoording (nog) niet had afgelegd. Of als vader zelf bij leven al bezwaar had gemaakt tegen de handelwijze van de beheerder, of indien vader ten tijde van de volmachtverlening en bij gebruikmaking van de volmacht wilsonbekwaam werd geacht. Misbruik van omstandigheden kan ook een grond zijn om een rekening en verantwoordingsplicht af te dwingen.

Al met al wordt in de rechtspraak een recht op rekening en verantwoording voor een erfgenaam niet snel aangenomen.

Alternatieve routes

Het is duidelijk dat de weg van de rekening en verantwoording niet gemakkelijk is. Bovendien ben je er als erfgenaam met de ontvangst van de rekening en verantwoording, als dat al lukt, nog niet. Je mogelijke ‘schade’ is nog niet vergoed. Overweeg daarom vooraf een alternatieve route, bijvoorbeeld die van de ongerechtvaardigde verrijking, onverschuldigde betaling of onrechtmatige daad. Op een dergelijke grond vorder je een bepaald bedrag ‘terug’ van de voormalige beheerder, met o.a. de bankafschriften als belangrijk bewijsmiddel en/of aan de hand van het horen van getuigen. Ook kan worden gedacht aan het vernietigen van schenkingen, die vanuit het vermogen van de oudere zijn gedaan. Vernietiging kan door een (bij voorkeur aangetekende) brief of een rechterlijke uitspraak. Onder omstandigheden is bij vernietiging van een schenking omkering van de bewijslast mogelijk, wat jouw positie als erfgenaam versterkt.

“Als erfgenaam kun je actie ondernemen tegen vermoedelijk financieel misbruik.”

Tot slot

Kortom, als erfgenaam is actie te ondernemen tegen vermoedelijk financieel misbruik. Maar: de gebruikelijke route van de rekening en verantwoording is niet per definitie die met de grootste succeskans.

Wil je als erfgenaam weten welke route het beste bij jouw situatie past? Neem contact op met een van onze TEN Erfrecht advocaten voor deskundig advies

Heeft u ook een vraag en wilt u die graag terugzien in een volgend artikel, laat het ons dan weten!

[1] Onderzoek van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum, 2018, in opdracht van VWS